Het schildersgeslacht Koekkoek en de Zuiderzee (1800 – 1956)

Wie in Museum Schokland de etalagepoppen in Schokker klederdracht bewondert ziet op de achtergrond een de reproductie van een schilderij van Hermanus Koekkoek sr met een Schokkerachtig visservaartuig hangen. Het is één van de werken van de kunstenaarsfamilie Koekkoek over maritiem Nederland, waarvan er vele zijn gesitueerd aan of op de Zuiderzee. Oog voor eenvoudige vissers en hun vaartuigen hadden ze ook, zoals voor Schokker vissersschuiten. En éénmaal kwam ook het eiland Schokland in beeld.

Johannes Hermanus Koekkoek

Johannes Hermanus Koekkoek (Veere 1778 - Amsterdam 1851) was het hoofd van een artistiek gezin. Hij wordt beschouwd als de stamvader van het bekende schildersgeslacht Koekkoek. Hij kreeg zijn opleiding aan de classicistisch georiënteerde Middelburgse Teeken-academie en werkte tegelijkertijd in de behangselfabriek van Thomas Gaal.

Daarna specialiseerde hij zich in het schilderen van zeer fijn uitgewerkte stadsgezichten met water, en vooral van zeegezichten met zeer waarheidsgetrouwe scheepstypen. Als een van de eersten aan het begin van de 19e eeuw liet hij zich inspireren door de beroemde zeeschilders van de Hollandse Gouden Eeuw.

Uit zijn schilderijen kan men opmaken dat hij veel verstand had van de verschillende scheepstypen die destijds de Zeeuwse open wateren bevoeren.

Samen met Anna Koolwijk kreeg hij zoons die alle succesvolle kunstenaars werden: Barend Cornelis Koekkoek (1803-1862), Hermanus Koekkoek (1815–1882) en Marinus Adrianus Koekkoek (1807–1868). Hermanus specialiseerde zich in zeeschilderijen, de anderen vooral in het schilderen van landschappen.

Hermanus Koekkoek sr 1815 – 1882

Hermanus wordt geboren in Middelburg op 13 maart 1815 als zoon van Johannes Hermanus Koekkoek, dan 37 jaar en schilder.
Hij is een leerling van zijn vader die behangselschilder is en daarnaast vooral rivier- en zeegezichten schildert.
In navolging van de grote meesters Ruysdael en Hobbema gaat ook Hermanus marines schilderen. Zijn stormachtige zee, waar verschillende vaartuigen strijd leveren met de elementen, is vol kracht en atmosferische effecten.
Hermanus woont en werkt tot 1832 in het vissersplaatsje Durgerdam, in Amsterdam tot 1834, weer in Durgerdam tot 1836.
Op 13 juli 1937 trouwt hij in Amsterdam met de 23-jarige Amsterdamse Johanna Maria de Soet, dochter van een ambtenaar. Hermanus erkent daarbij 1 kind. Het gezin woont tot 1857 in Amsterdam.
In 1840 wordt hij lid van de Koninklijke Akademie in Amsterdam en in 1841 lid van het Rotterdams Genootschap.

Links: Zelfportret van B.C. Koekkoek, uit circa 1825, de zeer getalenteerde oudste broer Barend Cornelis (oktober 1803- april 1862). Rijksprentenkabinet Amsterdam. Hij was Nederlands beroemdste romantische landschapschilder. Zijn werk werd begeerd door de koning van Nederland en vele anderen onder wie de tsaar van Rusland. Koekkoek bouwde in Kleef een stadspaleis dat nu zijn museum is.

Kinderen:

Hermanus schildert (Zuider)zee- en riviergezichten. Hij maakte tevens tekeningen en litho’s.De zwerftocht op een ijsschots

In januari 1849 doet het verhaal van de tocht van twee weken op een ijsschots van de Durgerdammer vissersfamilie Bording door heel Nederland de ronde. Op een dag kwam ook Schokland in zicht. Alle pogingen, in het werk gesteld, om van hun aanwezigheid kennis te geven, blijven echter vruchteloos, zodat zij zich dan ook tegen de avond moedeloos op de slee neerzetten, om de twaalfde nacht op het ijs door te brengen. Tot de verbeelding spreekt deze reis zeker ook gezien zijn achtergrond en voormalige woonplaats. Hermanus schildert nog hetzelfde jaar op een klein doek van 18,5 x 23,5 cm een ijsschots met vader Bording en zijn zoons Klaas (19 jaar oud) en Jacob (17 jaar oud). Het is geen prachtig of belangrijk werk geworden. Hij kiest juist het moment dat Jacob verzwakt zwaait naar het reddende visserschip uit Vollenhove. Door de manier waarop hij zwaait vermoedt Maarten Ascher dat Hermanus sr een knipoog heeft willen maken naar het beroemde schilderij van Théodore Géricault, Le radeau de la Méduse (1819), dat een scheepsramp uitbeeldt: een werk dat wel als de Franse Rembrand wordt beschouwd.

Van 1857 tot 1873 woont Hermanus in Nieuwer Amstel, vervolgens in Amsterdam tot 1882 en daarna, tot zijn dood, in Haarlem.

Schepen bij een stevige wind (1872

Zoals te zien is bij ‘Schepen bij een stevige wind’ was Hermanus een van die zeldzame marine schilders die wisten hoe een schip en de zee konden samenvallen. Veel schilders plaatsen gewoon het schip bovenop het water alsof de zee een plaat beton was, maar Hermanus was een meester in het tonen van een schip in zijn zeegang.
De hier afgebeelde hektjalk zou een beurtschip kunnen zijn. Het hek beschermde de roerganger tegen zeeën bij het varen voor de wind. De schipper had een bemanningslid in dienst die jongen heette, zelfs als hij vijftig jaar oud was en getweeën de enorme oppervlakken zeilen moesten bedienen.. Op de wat grotere beurtschepen had de schipper twee knechten. In een opkomende westelijke storm vaart dit schip waarschijnlijk over de Zuiderzee bijvoorbeeld van Zwolle langs de Zuidpunt van Schokland naar Amsterdam.
Nick Dekker wijst er op hoe goed Hermanus sr de levende zee in alle details kon schilderen: ,,ik ken geen schilder van de afgelopen eeuwen, die deze techniek beheerst. Een vage penseelstreek van gereflecteerd licht op de ronding van het achterschip maakt het schip tot leven.”

Rechts: Schepen bij een stevige wind. Dit werk is een van Hermanus sr’s belangrijkste werken, wat ook uit de afmetingen van het doek blijkt: 105 × 70 cm, lijst 140 x 105 cm (1872)

In 1875 behaalt Hermanus sr de gouden medaille op de tentoonstelling van 233 werken van ‘Arti et Amicitiae’ te Amsterdam.
Hermanus Koekoek sr heeft les gegeven aan W. Gruijter, en aan zijn zonen Hermanus Koekkoek jr, J.H.B. Koekkoek en W. Koekkoek.

Hermanus overlijdt op 67-jarige leeftijd op zondag 5 november 1882 in Haarlem.
Zijn weduwe overlijdt op 11 september 1892 in Zandvoort.

Diverse musea bezitten werk van Hermanus Koekkoek sr, o.a. het Scheepvaartmuseum in Amsterdam, het Museum Fodor, het Rijksprentenkabinet te Amsterdam, het Gronings Museum, Museum Boymans- van Beuningen te Rotterdam, het Museum te Groningen en nog vele andere.

Links:Schokkers op onstuimige zee. Olie op doek 113 x 166 cm, gesigneerd l.o. en gedateerd 1859. Geschilderd door Hermanus Koekkoek jr. Het is een grote Schokker met liefst vijf man aan boord.

Hermanus Koekkoek jr (1836 – 1909)

Hermanus Koekkoek jr is een leerling van zijn vader Hermanus. Hij woont en werkt in Amsterdam en Nieuwer-Amstel. Vanaf de jaren zestig verblijft hij regelmatig in Londen.

Hermanus jr vestigt zich in 1869 definitief in Londen, waar hij in 1880 een kunsthandel opent en zich tot een van de meest toonaangevende kunsthandelaren van zijn tijd ontwikkelt.

Naast eigen werk verkoopt hij in Engeland veel werk van familieleden, onder anderen van zijn vader en van zijn oom B.C. Koekkoek. Hij schildert vooral zee-, rivier- en strandgezichten. Hij heeft een voorkeur voor situaties waarbij schepen op de onstuimige golven nog maar net koers kunnen houden.

Hij werkt in Engeland ook onder het pseudoniem 'Jan van Couver' en 'L. van Staaten'. Zowel in Engeland als in Nederland heeft Hermanus jr samengewerkt met de landschapschilder Lion Schulman (Hilversum, 27 maart 1851 - Auschwitz, 19 februari 1943). Rond 1880 wordt Hermanus jr’s werk minder romantisch en is de invloed van de 'Haagse School' herkenbaar.

Rechts: Schokland met zicht op de Middelbuurt. Schilderij van Hermannus Koekoek jr (1836-1909) uit ca 1860. De wind komt bij deze compositie uit het oosten. Dit type ‘opstellingen’ zien we vaker bij de Koekkoeks. Vergelijk bijvoorbeeld ‘Op het strand’ (1823) van stamvader Hermanus Johannes Koekkoek hierboven.

Gerard Koekkoek (1871 - 1956)

Jan H.B. Koekkoek – de derde zoon van Hermanus sr - is op zijn beurt weer leermeester van zijn zoon Gerardus Johannes Koekkoek (1871-1956).

Na de lessen van zijn vader gaat Gerard in de leer bij de impressionistische landschapschilder H.W. Jansen en de etser Pieter Dupont. Hij woont en werkt in Hilversum, Amsterdam, Den Haag en Vlissingen, en maakt studiereizen naar Duitsland en Frankrijk.

Gerard Koekkoek schildert en tekent, maar is voornamelijk graficus (etsen, litho’s en houtsneden). Daarnaast is hij ook schilderijenrestaurator.

Zijn werk is impressionistisch en toont een voorkeur voor het waterrijke Hollandse landschap: een poldermolen aan een vaart, een vissersplaatsje aan de Zuiderzee of de bedrijvige binnenhaven van een stad.

Links: havengezicht – potloodtekening. Afbeelding voorkant: Havengezicht met afgemeerde boten aan de voorkant (afbeelding achterkant: schets van voorzijde boot). Afmetingen 25 x 32 cm, passe partout van 45 x 35 cm.

Gerard was lid van Arti et Amicitiae te Amsterdam.
Zijn werk is te vinden in diverse musea, waaronder het Museum Jan Cunen te Oss en het Rijksprentenkabinet te Amsterdam.

Gerrit van Hezel, Zwolle 11 maart 2014

Bronnen:

Filmische impressie van een aantal werken van Hermanus sr op Youtube
idem van Hermanus jr  en van Barend Cornelus Koekkoek

 

www.schoklanddoordeeeuwenheen.nl