Toen de Schokkers in 1859 hun eiland verlieten, stonden er nog twee
kerken: een op de Middelbuurt, de kerk van de Nederlands Hervormde
gemeente - het huidige museumkerkje - en een aan de haven van
Oud-Emmeloord de H(eilige) Michaëlkerk, de grootste van de
twee. Van de zevenhonderd eilandbewoners waren er vijfhonderd
katholiek. Die kerk werd in 1860 afgebroken en het materiaal werd voor
hergebruik naar Ommen verscheept. Van de inventaris van deze kerk is
gelukkig nog een en ander bewaard gebleven, soms ver van Schokland
vandaan. Maar ook dichtbij - in de Noordoostpolder! - zijn nog een paar
herinneringen. In 1945 werd in het hart van de polder een nieuwe
parochie gesticht, genoemd naar de schutspatroon Michaël van
de r.-k. Schokkers. En toen ruim tien jaar later de parochie in
Emmeloord de nieuwe kerk aan het Pastoor Koopmansplein betrok, kon
daarin een bijzonder paneeltje worden opgehangen met daarop de
afbeelding van de aartsengel Michaël. Het had eens gehangen in
de H. Michaël-kerk op Schokland.
Aartsengel Michaël met geheven zwaard om de draak (in
mensengedaante met klauwen) te doden. Dit Michaël-paneeltje
hing aanvankelijk in de H. Michaël-kerk op Schokland,
verhuisde in 1860 naar Vollenhove en hangt thans in de St.
Michaël-parochie te Emmeloord.Beide bovengenoemde kerken waren nog maar pas gebouwd toen de beslissing over de ontruiming viel: het kerkje van de Nederlands Hervormde gemeente pas 25 jaar oud en de H. Michaël-kerk nog maar 17. Die nieuwbouw was dringend noodzakelijk geworden na de verwoestende stormvloed van 1825. Op het moment van de nieuwbouw werd nog geen moment gedacht aan een eventuele ontruiming.
Als je nu aan de haven van Oud-Emmeloord staat, kun je je maar moeilijk voorstellen dat op het smalle strookje grond eens de grootste kerk van het eiland stond.
Gelukkig echter overleefde één der kerken de ontruiming en daardoor is het thans mogelijk een vergelijking te maken tussen de twee kerken. Ze werden beide in dezelfde tijd gebouwd. En … ook nog door dezelfde aannemer: Jan Zwolsman uit het naburige Kuinre. Voor de beide geloofsgemeenschappen gold dat de financiële middelen van elders moesten komen. Het gevolg was uiteraard een sobere bouw. Kathedralen konden op Schokland in de 19de eeuw niet (meer?) gebouwd worden.
Waterstaatskerken
Beide kerken worden wel eens waterstaatskerken genoemd. Deze benaming kan echter veel misverstanden oproepen. Ter toelichting even het volgende: tijdens de Franse tijd werden kerk en staat gescheiden en kwam er een eind aan de bevoorrechte positie van het protestantisme in casu de Gereformeerde kerk. Er kwam vrijheid van godsdienst waarvan ook de katholieken profiteerden. Zij kregen - zij het moeizaam - ook enkele kerken toegewezen. Nadat de Fransen waren verdwenen, volgde een periode van restauratie en werd de invloed van de staat weer groter, ook in kerkelijke zaken. Katholiek Nederland behield echter wel het recht op eigen kerken.
Koning Willem I bepaalde in 1824 bij Koninklijk Besluit dat er geen nieuwe kerken gebouwd noch bestaande gewijzigd mochten worden zonder voorafgaande koninklijke goedkeuring. De uitvoering van dit besluit werd opgedragen aan de ministers van Binnenlandse Zaken, Openbare Werken en Waterstaat. En Waterstaat beschikte over ingenieurs, die bouwtekeningen konden maken en beoordelen. Zo kregen de kerken in die tijd het predicaat Waterstaatskerken, maar met dit etiket is dus weinig gezegd. We gebruiken de term liever niet.
Overeenkomst
Er was grote overeenkomst in bouwwijze van de beide kerken. Aannemer Zwolsman koppelde kerk en pastorie aan elkaar onder één dak. Beide voorgangers konden dus binnendoor hun kerk betreden. Architectonische overwegingen hebben bij dit type bouw nauwelijks een rol gespeeld. Bepalend was vooral de kostenfactor, aangezien beide geloofsgemeenschappen afhankelijk waren van de rijksoverheid.
Er was een belangrijk verschil. Terwijl de Michaël-kerk en pastorie samen een rechthoek vormden, was dat niet het geval op de Middelbuurt. Daar was de predikantswoning breder en had zelfs een grotere vloeroppervlakte dan de kerk. De entreezijde van de kerk op de Middelbuurt kreeg de meer speelse vorm van een achthoek. We komen daar in een later artikel nog eens op terug. Kerk en pas-torie op Oud-Emmeloord kenden in het grondvlak uitsluitend rechte lijnen.
De breedte van de kerk was bijna tien en de totale lengte ruim 25 meter. Er waren veel meer zitplaatsen dan in het Enser-kerkje en gezien het aantal r.-k. zielen op Emmeloord was dat begrijpelijk.
Discriminatie?
De ligging van beide pastorieën was vergelijkbaar. Vanuit de voorkamer hadden predikant en pastoor een prachtig uitzicht over het water. Als het mooi weer was kon men het hooggelegen Vollenhove zien liggen De pastoor kon van nabij de scheepjes de veilige haven van Emmeloord zien binnenvaren en de predikant had een fraai uitzicht op de voor anker liggende schepen op de rede van Ens. Maar we weten intussen dat ze niet altijd hebben genoten van het schone uitzicht.
De predikant beschikte over meer woonruimte dan de pastoor: de eerste beschikte over bijna honderd vierkante meter tegenover de ruim zeventig van de pastoor. Discriminatie? De verklaring ligt voor de hand: een pastoor had nu eenmaal minder ruimte nodig omdat hij ongetrouwd was; een predikant moest ook voor vrouw en kinderen over woonruimte beschikken. We weten uit tal van documenten dat de pastores het op het eiland niet altijd gemakkelijk hebben gehad. Zij waren in feite buitenstaanders en hadden geen familiebanden met de Schokkers. Bovendien waren er op het eiland nauwelijks mensen die een vergelijkbare opleiding hadden. Meneer pastoor en ook de dominee moeten zich vaak eenzaam gevoeld hebben. De pastoor in het bijzonder omdat hij geen eigen gezinsleven kende.
InterieurTerwijl in het hervormde kerkje de preekstoel centraal stond, was dat in de katholieke kerk het altaar. Wie in de tijd voor de ontruiming een bezoek aan beide kerken bracht zal meteen het grote verschil hebben opgemerkt. In protestantse kerken waren de muren vaak witgepleisterd met liefst zo weinig mogelijk voorwerpen die de aandacht van de preek konden afleiden; in de H. Michaël-kerk waren de muren waarschijnlijk ook wit, maar daar stond in ieder geval een beeld. Verder werden er stellig kaarsjes gebrand en hingen er waarschijnlijk wel een paar schilderijtjes.
De aankleding van de katholieke kerk aan de haven van Oud-Emmeloord was voor het overige ook sober.<1> Er stond een Mariabeeld waaraan de vissersbevolking zeer gehecht zal zijn geweest. Vele gelovigen zullen daar hun kaarsjes hebben aangestoken en in gebed zijn verzonken voor de moeder van Jezus, de ’Sterre der Zee’.De Sterre die hen overal op zee begeleidde. Achterblijvende vissersvrouwen zullen vast en zeker steun hebben gezocht aan de voeten van de ’Moeder van barmhartigheid’. Er stond in de kerk - niet ver van het altaar - een doopvont dat op wonderbaarlijke wijze daar terecht was gekomen. Volgens overlevering was het vont uit zee gevist op de plaats waar eens Nagele had gelegen. Aanvankelijk was er geen bestemming voor geweest en werd het op het dichtbij de kerk gelegen kerkhof gedeponeerd. Na de overstromingsramp van 1825, toen veel verloren ging, kreeg het doopvont een ereplaats. De voorganger van toen - pastoor J. Bosch - liet in de bovenrand zijn naam graveren.
In het Historisch Centrum Overijssel (Zwolle) bevindt zich
de hier opgenomen plattegrond (1847) van de H. Michaël-kerk op
Schokland (Toegangsnummer 25.1, inventarisnummer 315). Deze plattegrond
wordt hier voor het eerst gepubliceerd. De hoofddirecteur van de
Waterstaat P.J. de Quartel had met rode lijnen ingetekend hoe de
gewenste verbouwing moest gebeuren. In de oude situatie bevond zich aan
de noordzijde van de pastorie een klein schuurtje, dat dienst deed als
washok en waar het privaat, privé oftewel de wc zich bevond.
De pastoor wilde dit schuurtje vergroten en er keuken, meidenkamer en
bedstede in onderbrengen. Verder was in de vergrote schuur dan nog
plaats voor pomphok, potkast en turfkoker. De pastoor zou met deze
verbouwing meer ruimte in de pastorie krijgen en de daar aanwezige
keuken met bedstede de bestemming kunnen geven van sacristie en
biechtkamer. De verbouwing is niet doorgegaan, maar de plattegrond
blijft interessant vanwege de indeling van kerk en pastorie. Opvallend
is de voor onze tijd ongebruikelijke, maar voor die tijd wel
gebruikelijke indeling in mannen- en vrouwenbanken. Kerk en pastorie
behielden de grondvorm van een rechthoek met slechts aan de noordkant
het reeds eerder genoemde washok.