Met naam en toenaam (1811)

Aangenaam....

Het in-kennis-komen met iemand begint vaak met een zich-bekend-maken, het noemen van de naam. Al lezend en schrijvend over Schokker luyen ontstaat een meer of minder vertrouwelijke 'omgang' (1). Wat de lezer in eerste instantie ontvangt als feitenmateriaal en becijferingen, is voor de schrijver/onderzoeker al onlosmakelijk verbonden met personen. Wij willen hier de Schokkers bij naam noemen, zoals zij dit zelf verkozen in 1811 of daarvoor. Bovendien proberen wij enkele met deze naamsaanneming gepaard gaande vragen te beantwoorden.

Een voorschrift

Toen in 1810 bij de inlijving van ons land in Frankrijk de Code Napoleon hier bindend werd verklaard, was een ambtelijke streep gezet onder de oude Burgerlijke Stand van met name de kerken. De verzameling van registers die iedere burgerlijke gemeente toen moest aanleggen van onder andere de geboorte, het huwelijk en het overlijden van haar inwoners, gaf de stoot tot het verplicht aannemen van een vaste familienaam. Ter voldoening aan het Keizerlijk Decreet van 18 augustus 1811 werd elke huisvader of grootvader van vaders zijde ‘die geenen vasten geslachtsnaam voerde, gelast om binnen eenen bepaalden termijn zoodanigen naam aan te nemen, en zich tot dat einde bij de gemeentebesturen aan te melden, met kennisgeving van den naam, die men tot geslachtsnaam verkoos aan te nemen'. (2).

Hoe is uw naam?

Reeds op 24 november 1811 kon de president van de rechtbank in Zwolle, departement 'den monden van den IJssel' - des Bouches de l' Issel, zoals het in die Franse tijd officieel heette - het 'register van opgaaf en aanneming van vaste familienamen of voornamen binnen de gemeente van Schokland' paraferen en zegelen 'ingevolge de wet'.
Nu volgen de namen, in afwijking van het register, hier in alfabetische volgorde, maar wel in de toen gebezigde spelling en met er achter vermeld de registernummers:

01 Bakker no. 44, 45, 46
02 Bape no. 4,5
03 de Boer no. 60, 61
04 Botter no. 66
05 Bruin no. 17, 43,
06 Buter no. 13, 14, 15, 16,
07 Diender no. 62
08 Gersen no. 35
09 Gertsen no. 37
10 Gillot no. 50, 51
11 Gozum no, 5? 53, 54, 55,
12 de Graav no 1,2
13 Groot no. 34, 38
14 de Jonge no. 11, 18, 19,20, 21, 22
15 Klappe no.6
16 Klein no. 36
17 Kluisjen no. 27, 28, 29, 30
18 Klijn no. 40,41
19 Klijnbreur no. 25
20 Konter no. 9,57,58
21 Mostert no. 39
22. Net no. 64,65 233
23 Schoon no. 32,33
24 Schundt no. 42
25 Sul no. 7,8
26 Tromp no. 10
27 Veen no. 63
28 Visscher no. 12,26, 31 56,59
29 Visser no. 3
30 v.d.Werf no. 47, 48, 49
31 Zoet no. 24

De schrijfwijze van sommige familienamen in dit en ook in het register van de burgerlijke stand verschilt van schrijver tot schrijver en van tijd tot tijd: Groot/de Groot, Klijnbreur/Kleinbreur, Soet/Zoet, Gozum/ Gosem/Gosen/Goosen/Goossen, enzovoort.
Notatie gebeurde meest op het gehoor. Controle was vaak onmogelijk of onnodig. Uit menige akte blijkt duidelijk, dat de schrijvers ook de moeite niet namen er eventuele voorgaande formulieren op na te slaan. Een en ander heeft uiteraard ook te maken met de algemene ontwikkeling van de secretaris en zijn heel geleidelijk verworven status als ambtenaar. In de door ons onderzochte periode, 1812 - 1859, is echter nog geen sprake van een definitieve spelling. Ook niet na 1849, als naast het register van de burgerlijke stand het bevolkingsregister in gebruik wordt genomen.

Opvallend aan deze naamlijst is no. 66. De in Kampen bewaarde lijst telt namelijk 65 namen. Dirk Klaasen Botter, onder no. 66, staat als latere toevoeging in een handschrift genoteerd afwijkend van dat van de overige namen, op een lijst die te Zwolle wordt bewaard (4). Dit getuigt dat er in de praktijk de nodige ambtelijke soepelheid bestaat in de toepassing van voorschriften.

Het plaatsvervangend register

Het vermelde register van naamsaanduiding.is eigenlijk niet meer dan een door Maire Caspar Sonderman geschreven naamlijst. Vrij uitzonderlijk. In andere gemeenten zou dit een administratieve, praktische samenvatting zijn van het échte register. Het feit dat de lijst aangeboden is aan de arrondissementsrechtbank te Zwolle en daar 'ingevolge de wet' getekend is, maakt dit 'register' toch wel officieel. Er is dus geen geschrift zoek geraakt. Het is jammer dat een voorgeschreven register Schokland niet heeft bereikt. Het plaatsvervangend register geeft ons geen extra informatie. Elders vinden we bijvoorbeeld 'en dat hij heeft het navolgende getal zonen en dochters, kleinzonen en kleindochters....' en 'en heeft deze met ons Vertekend' of juist 'en heeft verklaard niet te kunnen tekenen'. Wij hadden graag geweten in hoeverre de Schokkers zelf hun naam konden zetten.
Schokland wilde kennelijk op tijd zijn. Vele gemeenten openen hun register pas in december 1811, terwijl 'Schokland' al in november wordt afgesloten. Van het vijfenveertig bladzijden tellende boekje zijn er drie beschreven.

Een serieuze aangelegenheid.

Wij menen te mogen constateren dat de naamsaanneming op Schokland een serieuze aangelegenheid was, zowel in kwalitatieve als in kwantitatieve zin. Niemand staat er echt onverschillig tegenover, ook al is het aannemen van een familienaam minder persoonlijk dan het bezitten van een voornaam. De familienaam wordt in het algemeen pas later in
toenemende mate belangrijk(er) in het maatschappelijk verkeer. Ook op Schokland zal hij voor dagelijks gebruik in het vergeetboekje raken. Een rij voornamen of een bijnaam is in de praktijk doeltreffender. Men is echter behoedzaam in het gebruiken van opvallende, zonderlinge achternamen, ontstaan uit bijvoorbeeld bij- of schimpnamen. Toch moeten
ook bijnamen op dit eiland een belangrijke en aanvaarde rol hebben gespeeld, zoals in alle Zuiderzeeplaatsen. We hebben er helaas geen gegevens over. Of Net, Botter, Sul (6) typische Schokker namen zijn, onttrekt zich aan onze waarneming. Voor de beantwoording van deze vraag zal nader onderzoek nodig zijn, dat zich begeeft in de richting van buurtgemeenten/andere vissersplaatsen.
Datzelfde kan opgemerkt worden de kwantiteit betreffend. De lijst met 66 namen van 24-11-1811 vermeldt bijna dertig verschillende familienamen. Dat is ongeveer 50 procent van de dan op Schokland voorkomende achternamen. Afhankelijk van het genoemde nader onderzoek nemen we voorlopig aan dat de opkomst groot was. Mede gezien het feit dat de behoefte niet zo groot zal zijn geweest. Het beroep van de Schokkers lag minder op het land, meer op het water. Het aannemen van een vaste familienaam betekent dat iemands identiteit vaststaat. Bewijzen dat men de persoon is voor wie men zich uitgeeft heeft formeel meer te maken met grond en bezit dan met water!

Een bevestiging

De lijst van 24-11-1811, het Schokker register van naamsaanneming geeft aanleiding eens te kijken in het 'burger-register' van datzelfde jaar. Op 29 april 1811 werden de mannen van Zuidert en Ens ingeschreven, op 30 april volgde de registratie van de Emmeloorders. In totaal - no. 3390 tot en met 3564 - 175 namen. De meeste mannen staan vermeld met familienaam. Alle achternamen die op de novemberlijst staan, komen ook al op deze aprillijst voor. De dertig families hebben hun voorkeur dus wel eerder getoond, maar geven nu te kennen dat die keus definitief is. Een wijziging is niet meer mogelijk.
De andere helft, dat zijn de mannen die hun naam niet op de novemberlijst laten schrijven, voldoen met hun niet-verschijnen toch aan de wet. Een twintigtal van de burgerlijst van april 1811 is: Bien, Van Kleef, Mastenbroek, Sonderman, Broodbakker, Koek, Van der Molen, Springstok, Van Eerde, Kok, Ouderling, Toeter, Kale, Koridon, Ruiten, De Wit, Karel, Louwen, Seidel, Zalm.

Onder hen zijn nogal wat niet-vissers en vooral functionarissen van het eiland. Zij gebruiken al voor die tijd een vaste familienaam en door zich niet te laten inschrijven wordt hun eerder gebruikte naam bevestigd. Terzijde kan nog worden opgemerkt, dat bepaalde Schokkers zich ook al voor 1811 van een familienaam bedienden. Als voorbeeld: Op de lijst ,Telling van alle de Menschen in het Schoutampt van Ens, op den Eilande Schokland, gedaan tusschen den 21 en 31 sten October 1795' (8) vinden we gezinshoofden met bekende namen Broodbakker, Bruin,  Van Eerde, Gillot, Kale, Kok, Konter, Ruiten, Seidel, Zoet.

Velen van hen zullen we tot het eind (1859) toe als Schokker kunnen volgen en een enkeling zelfs daarna. Bijvoorbeeld de naam van Eerde - in deze familie komen vele generaties lang lichtwachters op de Zuidpunt voor - blijft nog heel lang verbonden met het verlaten eiland.

A. en R. Bootsma

Nota bene:
1. Schrijvers publiceerden in 1981 een demografisch onderzoek in Bijdragen uit het land van IJssel en Vecht, 4e Bundel IJsselakademie, p. 103 t/m 127.
2. Informatie kregen wij ondermeer uit een interview met de heer Z.O. Broek Roelofs, oud-referendaris, uit Almelo.
3. De beroepen visser en veerschipper zijn in de familie Sul niet onbekend. Heeft 'sul’ hier de betekenis van glijgoot in pakhuizen en op schepen, om colli naar beneden te laten glijden?
4. Het woord 'burger' is typerend voor deze (Franse) tijd. Na de Franse revolutie (1789 – '95) waren alle onderscheidingen van personen verboden en werd alleen die van burger toegelaten. Niemand mocht zich door namen of titels aan die gelijkheid (égalité) onttrekken.

Bron: De Vriendenkring, winter 1984, pag.10-14

www.schoklanddoordeeeuwenheen.nl