De
reis van enkele Amsterdamse regenten naar Urk en Emmeloord wordt gemaakt nadat
Amsterdam de heerlijkheid Urk en Emmeloord in 1660 van jonkheer Johan van de
Werve heeft gekocht. Die aankoop werd gedaan om de scheepvaartbelangen veilig te
stellen. De heren zijn zeer nieuwsgierig wat ze op de eilanden in de Zuiderzee
zullen aantreffen.
Verbael
gehouden bij die heeren Dr. Gerardt Schaep, heer van Cortenhoeff, burgemeester,
Dr. Cornelis Witsen, Mr. Andries de Graeff ende
Cornelis de Vlaming van Oudtshoorn, heere van Oudtshoorn en Guephoeck, oudt
burgemeester der stadt Amsterdam, geassisteert bij den secretaris Mr. Cornelis
de Vries, den onder fabrycq, Gerrit Swanenburg en den landmeter Cornelis
Danckertsz. van een reys en inspectie van die heerlijckheden Ens ende Emeloort.
Den 20 Augusti anno 1661 zijn de gemelte heeren, geassisteert als voren, van Amsterdam vertrocken ende zijn 's anderen daeghs, zijnde Zondagh 'smorgens voor het lumieren van den dagh onder 't eylandt Urck ten ancker gecomen, alwaer die van den gereghte van Urck haer Ed. op stroom zijn comen verwellecomen, ende van hunne getrouwigheyt ende gehoorsaemheyt verzekerden. Daerop zjjn de welgemelte heeren aen land gegaen, ende hebben, na dat hare Edele de predicatie gehoort hadden, het eylandt besichtight, en hetzelve bevonden als volgt.
Dit eylandt is omtrent een ure gaens in 't ronde groot, hebbende aen de
zuytwestzijde hoog landt vol kenip ende claver, dat een gemiente is, ende het
vordere gedeelte van 't eylandt is hooylandt, ende light gemeen zonder sloten
offhecken affgedeelt zijnde, nogtans zoodanigh, dat de eene daer meerder hooy
affwint als de andere, nadat zij malcanderen, bij coop off anderssints daerinne
connen verstaen. Doch tusschen dit hoghe ende laghe landt leght een stuck landt
s, den heere toecomende, met een sloot van de rest affgezondert, dat jaerlijx
verhuert wordt, en daerenboven noch een werff, daer weleer 't heerenhuys op
plagh te staan, ende nu met een nieuw huys betimmert is, daer van jaerlijx tot
erffpacht betaalt wordt twee gulden thien stuyvers.
Op het voorsz. hoghe landt zijn verscheydene putten niet boven 4 à 5 vademen
diep, die zeer schoon water geven ende noyt verdroghen, daer de beesten uyt
gedrenckt worden ende die vorder tot geryff van de inwoonders dienen.
Het dorp, bestaende in omtrent 50 huysen, ende de kerck zijn op het voorsz.
hoghe landt geleghen, ende is ieder een meester ende eygenaer van de grondt, die
hij betimmert heeft. De inwoonders generen hun met visschen ende werdt de visch
haer ten deele affgehaelt ende ten deele van haer tot Amsterdam en elders
gebraght.
't
Geregte op 't voorsz. eylandt bestaet in een schout ende vijff burgemeesteren,
die oock het officie van schepenen bekleden, zonder dat zij een secretaris
gebruycken, maer, als zij iets van noden hebben geschreven off aengetekent t’
worden, zoo werdt den predicant daertoe versocht, die het dorp daerinne oock
plagh te dienen. Registers van vercopinghen, quijtscheldingen, opdraghten van
huysen of landen en worden geene gehouden, maer daer wierdt geseght, datter wel
een register geweest was, dat verduystert is. De schout claeghde oock, dat hij
geen macht hadde omme sententien, tegens quaatdoenders gewesen, ter executie te
stellen, ende dat hij, in 't exerceren van zijn officie, dickmaels gevaer liep
van feytelijcke resistentie ende affront in sijn persoon te lijden. De voorsz.
vijff burgermeesteren zijn oock collecteurs van ‘s graven schot ende van den
bier excijs, welcke bier excijs bij haerluyden aengetekent ende eens 's jaers
ingevordert wordt, ende was zoodanige invorderinghe van het voorleden jaer noch
niet geschiedt, overmidts den slechten vischvangst, wezende derhalven den
ingezetenen eenig uytstel van den termijn van
betalinghe vergunt, te weten tot den eersten November anno 1661.
Ende alzoo de voorsz. schout ende burgermeesteren eenige jaren na malcanderen
gecontinueert zijn ende meest de Roomse Catholique religie toegedaen zijn, zoo
werdt in consideratie gebraght, off men op d’ electie van dezelve niet een
andere voet zoude connen beramen. Gelijck mede considerabel is, off men 't
voorsz. dorp niet van een secretaris zoude willen
voorzien, om nevens de schout, op de zeevonden insonderheyt, ende op de
strandgoederen goede acht t' nemen, volghens reglement daerop te beramen.
Oock zal den schout wel dienen een schriftelijcke commissie overgesonden te
worden, om zich in tijden en wijlen daer van t' connen dienen. Daer lag nu een
chaloupe (sloep), daer de steven uijtgesleten was ende die niet gereclameert
wierdt. Wat nu belangt die kerckelijcke regieringhe off den standt van de kerck
op Urck, zoo ist, dat de meeste inwoonders Roomsch Catholycq zijn, maer alzoo
zij geen misse en hebben, zoo comen zij, nevens de Gereformeerde, somwijlen mede
in de kerck om Godts heyligh woordt t' horen prediken; vorders zoo zijn onder de
Gereformeerden omtrent twintigh communicanten, zoo mannen als vrouwen.
De predicant gehoort onder ‘t noorderquartier, te weten onder 't classis van Hoorn, ende wordt gegageert ‘sjaers met f425. Noch treckt hij daarenboven van het dorp f75. (Samen) f500. De voorsanger, die meteen oock coster ende schoolmeester is, treckt jaerlijx van 't dorp 40 gulden.
Ende
wat belanght de vuurboet op 't voorsz. eylandt Urck, die staet op het
zuytwesteynde van 't voorsz. eylandt op 't hoge land van de gemiente. Ende
wierdt anno 1624 gemeten te staen 5 roeden van de kant af. Anno 1649 was het
landt voor de vuurboot zoo verre weggespoelt, dat se maer 12 voeten van de cant
van 't water aff stondt. Zulx, dat de vuurboet doenmaels hon¬derd voeten t’
rugghe geset wierdt na de kerck toe. Ende, nu weder gemeten zijnde, is maer
bevonden 30 voeten van 't water aff te staen. Zulx, dat te beduchten staet, dat
se in weynig jaren in zee zal storten, 't en zij het landt versekert ende
geconserveert werde ('t welck niet als met excessive costen zal connen
geschieden, overmidts het groot gewelt van de zee, die niet alleen van 't
eylandt Urck een merckelyck gedeelte heeft afgegeten, maer oock een ander
eylandeken, dat tot bescherminge van Urck plagh t' ligghen, naer uytwijsen van
de caerten, zoo oude als moderne; op welck eylandeken zelffs de kerck weleer
plagh te staen), want daer geen middel en is, om de voorsz. vuurboet verder t'
rugh te zetten, eensdeels om de nabijheyt van de kerck, als oock vermidts de
huysen met riedt gedeckt zijnde, de inwoonders gevaer zouden lopen van alles
deur den brand te verliesen, als staende de voorsz. vuurboet maer 45 (of 95??)
roeden, Amsterdamsche maet, van de kerck ende omtrent 65 roeden van de huysen.
Oversulx is bij provisie goetgevonden, geen steen meer te vercopen, maer die te
employeren tot conservatie van t' voorsz. landt.
N.B. 't Land van Urck is vol groote steenen, die bij den heer vercoft werden, als zij deur de zee van de aerde ontbloot zijn; off bij de schout, ten profijte van den heere; welcke schout een vierdepart van het provenu derselver geniet. Den inwoonderen is gelast, bij request aen den heeren burgemeesteren van Amsterdam te kennen te geven den staet van de vuurboet, met versoeck, dat daerinne voorsien mag werden, oir dezelve staet alsdan bij hare Ed. Achtb. aen den heiren Staten van Hollandt ende Westvrieslandt vertoont t' worden, ten eynde hare Ed. Gr. Mo., tot conservatie van hare vuurboet, gelieven ‘t landt daer die op staet, te versorgen, dat het niet vorder aff en spoele, off anderssints, dat de heeren van Amsterdam de oncosten, bij dezelve stadt daertoe te doen, moghen wederom vinden op een zekere last van vuurgeldt op de schepen tot dien eynde te stellen, gelijck bij de provincie van Overijssel geschiedt in 't regardt van 't vuur op Ens. De heer Witsen is versocht, als commissaris van de vuurboeten, tonnen en bakenen van de Zuyderzee ende zeegaten, t' willen versorgen, dat een koolhock gemaeckt mag werden, opdat de kolen bequaem opgecort ende bewaert moghen zijn.
't
Versoeck van de ingezetenen, omme een hooft te hebben aan de zuytoostzijde van
't eylandt, wordt in consideratie genomen alsoo vermeent wordt van grote costen
te zullen zijn, doch evenwel van groot gebruyck voor de inwoonders, alzoo het
zelve hoofd haer een haven zoude doen strecken voor hare schepen, die aen de
zuydoostzijde zouden hebben 't voorsz. hooft ende aen de noordoostzijde een
langh uytlopende ribbe off bancq ende aen de zuytzijde, westzijde ende
noordtzijde bedeckt zijn van 't eylandt zelff.
Gelijck mede in consideratie genomen werdt de clachte van dezelve ingezetenen,
eerstelijck van dat zij tot Campen, Swoll, Blocksiel ende in andere havenen van
Overijsselse custe moeten betalen boven het brughgeldt ende andere lasten voor
ider schuyt telckens als zij daer aencomen vier stuyvers over vuurgeldt van de
vuurboet op Ens, Zulx dat die van Overijssel aencommende op Urck, uitbetalen van
't vuurgeldt op Urck. Zulx ten tweeden dat de heeren Staten van Overijssel als
heeren van Ens veeltijdts nalatigh zijn in het vuuren op Ens, ende specialyck,
dat zij maer vuuren van St. Jacob tot Meij toe. Zulcx, dat van Meij tot St.
Jacob toe geen vuur op Ens gezien wordt. Dit alles als voorsz. verhandelt ende
sommiere aldus onderstaen zijnde, zoo zijn de schout, burgemeesteren ende den
predicant bij de heeren van Amsterdam ten maeltijdt versocht ende, na gehouden
maeltijdt, zijn zij wederomme t' rugge gekeert na Urck, ende hebben welgemelte
heeren hunne reyze voortgezet na Emeloort.
Emelwaerde op de caert gesegt Emeloordt, is gelegen op een eylandt waervan het zuydelijcke off zuydtwestelijcke gedeelte is de heerlijckheyt van Ens, toebehorende die heeren Staten van Overijssel, ende gescheyden van Emeloordt off Emelwaerde, deur een sloot. 't Landt van Emelwaerde is doorgaens laeg landt, liggende rondtomme in een dijck daer het hoge water op sommige plaatsen wel over heen spoelt ,ende een gedeelte van 't landt onderloopt; welk water daerna door duyckers weder geloost wordt, hebbende aen de noordtwestzijde riedtlandt. Het dorp ligt op den voorsz. dijck aen de zuydoostzijde in 2 gedeelten gescheyden.
‘tGereght bestaet in een schout ende 3 burgermeesteren off schepenen, zonder
secretaris. De schout zeght geen macht te hebben omme vonnissen tegens
quaatwilligen ter executie te
stellen. 's Graven schot ende de bierexcijs worden van de voorsz.
burgermeesteren gecollecteert. Hier komt oock in consideratie off men op
Emelwaerde niet een secretaris diende te stellen
omme nevens de schout op de zeevonden insonderheyt, ende strandgoederen acht t'
nemen. De schout dient mede met een schriftelijcke commissie voorsien t' worden
omme zich
daervan t'connen dienen.
De kerck staet op 't noordteynde van 't eylandt. De ingezetenen, die meest Roomsch gezint zijn, zeyden, dat de kerck ratelscheurig was, dat terwijle zij geen predicant hadden, de predicant van Ens somwijlen wel presenteerde te prediken, maer dat hij geen toehoorders creegh, ende dat de dootsbeenderen in een hoeck in de kerck bewaert wierden. Dat er vele persoonen te zamen quamen, als man ende vrouw levende, zonder geboden te laten afcundigen en andere solemniteyten, bij de politique ordonnantie gerequireert, te laten doorgaen.
Wat belanght de landen, den heer toebehoorende, gespecificeert in de brieven van opdraght ende verlij, getuyghen de inwoonderen, geen kennisse van dezelve landen, noch zelffs van de namen derzelver, eenighe kennisse te hebben, ende, zoo daer eenighe geweest waren, dat dezelve voor menschen gedencken mosten verdroncken zijn. Alleenlyck wesen zij aen een stuckje rietlandt buytens dijcx, daer den heer ½ in competeirde.
De volgende nacht zijn de heeren ten ancker gebleven voor Emelwaarde off Emeloordt, ende 's maandaghs avondt den 22 Augusti anno 1661, weder tot Amsterdam gearriveirt.
Bij de transcriptie is gekozen voor Y als er volgens ons gebruik een i staat. Vuerboet en tal van andere woorden worden verschillend gespeld.
originele tekst in Amsterdams handschrift beginnend bij Emmeloord (niet gemakkelijk te lezen).
Zie ook: Inkomsten en emolumenten, wat Urk en Emmeloord opleveren voor Amsterdam - of de in Amsterdams handschrift geschreven originele tekst .
Aaldert Pol