Olfert
Dapper (Amsterdam, 1636 –1689) was een Nederlandse geograaf, polyglot en
geschiedschrijver. Zijn boeken over verre landen werden in zijn tijd
wereldberoemd. Olfert Hij geeft in zijn boek Historische Beschryving der Stadt
Amsterdam, Amsterdam 1663, Olivier Dapper een ,,Korte Beschrijving van
d’Eylanden URK en EMMELOORT”, eilanden die deze stad in 1660 had gekocht.
Hieronder zijn beschrijving van Emmeloord (p.549-552).
Wat de naem, van het Eilandt Emmeloordt aengaet, daer in schijnt eenige verandering te zijn, vermits ten tijde van den Heere van Zoudenbach [red.: Zoudenbalch]. De plaetse Emmelwerd genaemt wiert, en nu gemeenlijk Emmeloord, dat ook eigentlijk lagh aen het Noord-oost-end, daer het toenmael, als ‘er noch veel Lands was, by d’inwoonders bewoont wiert, doch door het gewelt en ’t inbreken der zee, die daer ter plaetse veel landt wegh nam, waerenze genootzaekt te verhuizen, en ten Zuiden van het lant zich neder te zetten, alwaer hert Eilandt tegenwoordigh bewoont wordt, en was de zelve plaets toenmaels, by oude luyden, Maenhuysen genaemt, en stonden daer eenige weinigh huizen.
Doch
vermits Emmeloord wel het beste en bekendste deel van het Eilandt was, is de
naem allengs Maenhuizen in vergetelheit geraakt, Ten Zuiden wordt dit Emmeloord,
door een sloot van Ens, afgescheiden, ten Westen en Oosten, is ‘et evenals Ens
met een kleen dijkje, dat rontom beide plaetsen henen loopt, beschanst; voorts
is ‘et buiten dijks, daer over eenige jaren noch lant was, mert riedt bezet. Vry
veel dient dit riedt tot behoudenis van dit Eilandt, vermidts by een geweldigen
stormwint, die kracht der zee daer op komt te breken, eer het zelve dijkje
eenigh gewelt lijdt. En zoo wanneer die van het eilandt een grooten Storm zien
opkomen, e in ’t inreken van hun dijkje voor oogen, gaen-ze gemeenlijk het
zelve, bevreest zijnde, dat de watergolven, door de wint aengejaeght, al te
grooten inbreuk, tot schade en vermindering van ’t Landt, dat meest, indien niet
al, veenachtigh is, geen sterken stoot kan uitstaen, en als het zee-water aen
het dijkje staet, doorgaans moeraschachtrigh bevonden wordt, moghten komen te
veroorzaken, dit dijkje zelfs door steken. Binnen dijks is het Landt zeer laegh,
en doorgaans al gebroken lant, daer men te voet niet kan doorgaen, dan met een
plankje van het eene lant op ‘t ander; alleenlijk is er een
Mennepadt, dat van de huizen een groot
stuk weeghs na de Kerk loopt, tot aen het Westersche dijkje, daer langs heen men
na de kerk gaetr, die vry hooger staet dan het gemene landt; maer evenwel by
springtijdt of een grooten storm, wel dier of vijf voeten in ’t water komt te
staen, die, alsook de huizen dan alleen gezien, en by het aenhouden van een
stormwint meermalen beschadight worden. Dit Kerkje is een oudt en vervallen
gebouw, daer in men noch een Paepse dootkist vindt, en staet gegront op een hoop
vervuiolde koemis, mety eenige zooden uit hun landen en sloooten te zamen
vermenght; gelijkze meest al hun huizen en schuuren op dusdanige stoffe zetten:
Want als d’Eilanders oordelen dat deze t’zamen-gemenghde en verscheide stoffe,
na ’t verloop van eenigen tijt, dicht genoegh in een gepakt is, daer op gaenze
dan hun huizen en hoischuren bhouwen. De werven, daer op hun wooningen staen,
moeten ze ook met eenigh plankwerk en palen vry sterk verzien, vermits het meer
dan eens gebeurt is, dat de zee by storm een grooten inbreuk in de hyuizen en
werven maekte, in zulker voege datze met hun koe-beesten ten hoogsten verlegen
waren, die zoo lang tot haerr onderlijf in ’t water stonden, tot datze met
groote moeite eenigh hoy onder de beesten schikten te krygen. Ontrent de
veertigh jaren herwaerts, wierden by een grooten storm eenige huizen, met
huisraedt, kisten en kasten, wegh gespoelt. De huizen die op dit Eilandt staen,
zijn ontrent ten getale van vijf-en-veertigh, en veele der zelve in ’t midden
afgeschooten, die dan van twee huisgezinnen bewoont worden.
Die
van het eilandt erneren zich doorgaens met koophandel van verscheide waren,
dieze met hun kagen, wel ten getale van veertig, gansch Hollandt by na door
vervoeren, en hebben veele onder hen, zoo men zeidt, na de gelegenheit van de
plaets, een goet Kapitael, hoewelze weinigh van hun opregtigheit by andere
geprezen zijn.
Naulix zijn’er drie of vier perzoonen op het gansche Eylandt, die een andere dan
de Roomsche leere, toegedaen zijn, niet tegenstaende, dat ’er groote vlijdt,
hoewel te vergeefs, altijdt aengewenst is, om hen tot de rechtzinnige leere te
brengen. Ens en Emmeloord, zijn eenige jaeren herwaerts in Kerkelijke zaken
t’zamengevoeght geweest, zulx Johannes Zanden, Leeraer op Ens, zich om de
veertien dagen derwaerts vervoeghde, om die van Emmeloordt met een preke te
dienen. Zy evenwel bleven hartnekkigh en onverzettelijk, wel dervende metr
rontuit zich laten hooren, dat hy met zij preken daer niet behoefde te komen, en
evenwel bereidt waren zijn jaerlixe wedde , zijnde hondert en dertig guldens,
aen hen op te brengen; ’t welk oorzaek was, dat de Leeraar Zandes zich aldaer in
eenige tijdt niet liet vinden, en zomwyl met ernst weder onderstont, hoewel
altijdt vruchteloos, hen tot bekering te brengen.
Men bevindt alhie op dit Eilandt, een ongemene en groote onordentelijkheit in de
by-een-komste van mannen en vrouwen, zonder voorgaende afroepinge van eenige
geboden. En is by hen deze gewoonte, dat de Bruidegom en de Bruit, ook dikwils
niet buiten hun kennisse van de jonge luiden, daer ter plaetse des nachts op het
bedde worden belopen, en dan luits keels bruiloft, bruiloft geroepen, en met
eenige vaten biers, op zulken tijdt als hen zelven gelegen komt, gehouden wordt,
daer op dan ook de nieuw-geoaerdfen voor of nae dien tijdt in ’t vernorgen, door
een Roomsgezinden Leeraer, in den Huwelijken staet bevestigt worden. En naulix
zijn ‘er vijf of zes paer getrouwden op dit Eilandt, die blijk zouden kunnen
brengen waer ofvan wien, dan alleen op zulk een wijze, dsatze getrouwt zijn.
Het
gerecht van dit Eilandt, staet eveneens als dat van Urk, aen een Schout en vijf
Burgemeesters. Het getal der menschen, komt ook by na met Urk over een.
Verscheide bezondere Heeren, hebben over deze Eilanden, al van aller geheugenis
her, het gebiedt gehat; d’oudste die men heeft kunnen vinden, is geweest eenen
Harman van Kuynre, die in ’t jaer Veertienhondert en nijf-en-twintigh, als
blijkt uit een bezegeltheit onder den opgemelden Leeraer berustende, regerend
Heere was. Ook heeft men bescheit van eenen
Gerrit Zoudenbach [Zoudenbalch], eertijts woonachtig tot Utrecht. En na zijn
overlijden, bezadt een wijl zijn nagelaten Weduwe, Vrouw Barbara van Apkoude,
&c. na uitwijzen van zekere beeltenis, dat noch ten huidigen dage in de Kerk van
Urk te zien is, en daer in des zelves zoone uitbeelt staet.
Eindelijk is de laetste geweest, de Heere Johan van der Werve, van wien deze
stadt Amsterdam, deze Heerlijkheden ook ontvangen heeft. Van stadts wege worden
tegenwoordig beide deze Eilanden bestierdt en berecht door den E.E. Andries de
Graef, als Heere van Urk en Emmeloordt.
Weinigh of geen gedenkwaerdige geschiedenissen, die op deze Eilanden
voorgevallen zijn, vind-men by de Nederlandsche Historischryvers, daer toe niet
weinigh de ongelettertheit der Eilanders geholpen heeft, aengetekent.
Alleen zeit-men, dat, in den jare vijftien hondert zeven-en-dertigh, quamen
eenige Geldersche schepen, verzien met Krijgsvolck en allerhande oorloghs tuigh,
ontrent dit Eilant ten anker, van mening om die van Enkhuizen te verrasschen, en
t’ overvallen. Eenige Oversten en Krijgs’-knechten, begaven zich uit de schepen
aen Urk te lande; en dewijlze lichtelijk vermoededen, dat zulx door d’inwoonders,
die doorgaens hun vaert op Enkhuizen hadden, moghte verbreidt worden,
verboodenze op lijf straffe dat niemant zig zoude verstouten, om met eenigh
vaertuigh van ’t Eilandt af te steken. Doch alzoo die van het Eilant meer op
eere en trouwem dan op der vyanden drygementen, dieze in de wint sloegen,
pasten, vertrokkenze heimelik in der nacht met een schuit, en drie of vier
perzoonen, na Enkhuizen, alwaer den stedelingen, dien heimelijken aenslagh der
Gelderschen op de stadt, bijtijdts ontdekten, en zoo voorts wederom in de nacht
zelve hun reize na Urk vervorderden, als de Geldersche vast bezich waren op hun
loop op Enkhuizen aen te zetten, van voornemen om den aenslagh op die stadt in
’t werk te stellen. Doch dit mislukte hen voor dien tijdt, en wierden aldus in
hun hoope te leure gestelt. En kregen het nu zelfs quaet genoegh, om weiligh met
vluchten wegh te raken: want eenigh gerucht uit der stadt vernemende, begaven
zich op de vlucht, maekten al hun zeilen by, en kapten in aller yl hun
ankertyouwen af, zonder d’ankers, die in de gront bleven leggen, en daer na by
de Majestraet van Enckhuizen opgevischt, en ter eeuwiger gedachtenis aen ’t
Zuit-eind der stadt, aen d’oostindische-toorn zijn opgehangen, op te halen.
Als in den jare dertien hondert en negen, de Hollanders met hulp der klene
Vriezen, een gedeelte van Westvrieslandt alree in hadden, en in het Westyerdeel
van groot Vrieslandt vielen, van mening om Staveren te belegeren, en de
Kerkelijke opkomste van Urk, te dien tijde noch onder het Klooster van Sint
Odulf tot Staveren behoorde; maer de Burghzatyen, die zich in zoo een zwaren
oorlogh ingewikkelt zagen, nevens d’ongunst, dienze van de voornaemste te lijden
hadden, eigenaers van de landen van Urk waren, hebben, om daer over by anderen
in geen ongemak te komen, de zelve landen van Urk opgedragen aen den Apt
Aemilius, als ’t hooft van Sint Odulfs Klooster, en daer brieven van afgezonden,
aen den voornoemden Abt, en aen den Schout van Staveren, by de Rechterscan
Stallingweer van de Lemmer, en Kuynre gemaeckt, met noch daer-en-boven beloften,
de zelve vry en onbeschadight te laten volgen, en des noodt zijnde, hen goede
hulp en onderstant te willen verleenen. De gunst-brief komt in de Nederduitsche
tale op dezen zin uit:
De
eerwaerdige en beminde Heer, de Heer Aemilius, Abt van Stavoren, mitsgaders de
Schout, Schepenen, ende Gemeente des Voornoemde plaetses, de Rechters van
Stallingh, in de Lemmer, en de Kuynre, mitsgaders hunne medehulpers, alle dienst
en eere, met gonst.
Alsoo de Kerck ende Gemeynte Urk, gehoort den Abt ende het convent van
Stavoren, als ook meerendeels de Landeryen, de Burgheren der stede voorschreven:
gelijck wy verstaen hebben uit seekere brieven met oproeping van onsen Rade,
hebben beslooten u de voorsz. Parochie, en de opkomste van dien te laten volgen;
noch in eeniger manieren, soo mans als vrouwen, hinderlick te wesen, maer veel
meer na onse vermogen vorderen, en behulpigh zijn, verhoopende u en de uwen te
sullen ons met gelijcke gunst bejegenen, verhoopen van U E. ingelijx, iendien
van nooden, hulp en bystand, die wy u aenbieden.
In getuigenis van desen hebben onsen Zegel, hier aen doen hangen. In ’t jaer ons
Heeren duysent drie hondert negen, op van d’Heyl-Mart.
Redactie:
de ankers aan de toren te Enkhuizen herinneren aan de oorlogen tussen de hertog
van Gelre (met als havenstad Harderwijk) en de Bourgondische vorsten. De
Bourgondiërs probeerden alle Nederlandse gewesten in handen te krijgen. Gelre
verzette zich tegen dat annexatiestreven.
Toen de Engelse of Oost Indische Toren gesloopt werd zij de Gelrese ankers naar
de Drommedaris – de voormalige poort tot de stad - verhuisd.
Zie over de ankers ook de site:
http://www.lichtoplegenden.nl/de-ankers-van-enkhuizen/
De 18e eeuwse kaart waarop de locatie ‘grond van de gewesene kerck’ van Emmeloord – in Maenhuizen – staat aangegeven werd ontdekt door Bruno Klappe. Zie zijn artikel ‘Op het spoor van Maenhuizen’ in Het Schokker Erf, september 2011, nr. 78 (uitgave Schokkervereniging)
Het schilderij van burgemeester Andries de Graaf is in 1632 gemaakt door Rembrand van Rijn.
Bij het kaartje dat de afname van Schokland en omgeving laat zien sedert 800 na Chr. moet opgemerkt worden, dat de datering van de vondsten, en de bijbehorende ligging van de lijnen berusten, voor wat betreft de vroege vondsten later moet worden gesteld.