Het Enser-geld
De bestemming en besteding van de 'stuiver op de uitvarende en inkomende
schepen in Overijssel'
In het Rijksarchief van Overijssel te Zwolle bevindt zich een serie rekeningen
van het zogenaamde Enser-geld. Het gaat hier om een vorm van belastinginning
welke in 1634 door Ridderschap en Steden van Overijssel werd ingesteld met een
zeer speciaal doel, namelijk om het vuurbaken op Schokland, dat dateerde uit het
begin van de zeventiende eeuw, te kunnen onderhouden. Het was dus een
belastingheffing die uitging van het zogenaamde profijtbeginsel. Immers, de
scheepvaart op het IJsselmeer had er baat bij dat er een goede bebakening was.
Daarnaast moest, zo luidde de instructie, het overgebleven geld gebruikt worden
voor het onderhoud van de kerk te Schokland alsmede van de paalwerken, die het
eiland moesten beschermen tegen weer en wind. De inning van dat geld vond plaats
in de zes havens van Overijssel, te weten Kampen, Blokzijl, Zwolle, Hasselt,
Kuinre en Zwartsluis. Interessant is nu om na te gaan of het binnengekomen geld
ook daadwerkelijk is besteed aan bovengenoemd onderhoud van onder andere de
paalwerken van Schokland. Immers, in 1859 werd bij KB gelast om de gemeente
Schokland op te heffen en om het eiland te doen ontruimen. De vraag is nu of er
wel voldoende geld besteed is aan de bescherming van Schokland.
Het Enser-geld
Van de stormvloeden rondom de voormalige Zuiderzee zijn ons die van 1824 en 1825
uitvoerig bekend. Ook bestaan er legendarische gruwelverhalen over twee
stormrampen in 1775 en 1776. Uit het jaar 1610 is ons eveneens een zware
stormvloed bekend. Mogelijk dat laatstgenoemde ramp de aanleiding vormde tot de
brief van enkele inwoners van Schokland gericht aan Gedeputeerde Staten van
Overijssel om een 'finale resolutie' te nemen over de zaak Ens (het zuidelijk
deel van Schokland). En hier zal dus naar we mogen aannemen de zaak van de
conservatie van het eiland mee zijn bedoeld.
De Resoluties van 1634
Tot 1634 schijnt overigens het onderhoud toch nog voor rekening van de
eilandbewoners geweest te zijn. Dat blijkt althans uit het resolutieboek van
Ridderschap en Steden. Hier is sprake van een request van de ingezetenen van
Ens: 'vermits haere groote swaricht is over het verloopen van haere opliggende
lasten te betaelen'. En dan stellen Ridderschap en Steden 'ordre tott
voorcominghe van haere aenstaende ruine'. Zij vinden het goed dat 'tot onderholt
van de kercke, toorn ende paelwerck op Ens een stuiver gestelt ende geheffet sal
worden op alle schepen indifferent die in deze landtschap incomen ofte
uitvhaeren'.
Uit deze resolutie blijkt dat het Enser-geld nadrukkelijk werd ingesteld tot
onderhoud van kerk, toren en paalwerk.
Het Vertoog van 1804
Enkele eeuwen later, tijdens de Bataafsche Republiek, werd er een commissie van
regeringswege ingesteld om na te gaan op welke wijze het tot dan toe zogenoemde
Enser-geld is opgevat. In zijn rapport (Vertoog geheten) komen merkwaardige
dingen aan het licht. Zo werd gememoreerd dat het eigenlijke onderhoud van de
paalwerken van Schokland niet uit het Enser-geld bekostigd werd, maar door de
voormalige provincies Holland, Friesland en Overijssel volgens een proportionele
verdeling. Het Enser-geld zou evenwel van den beginne een particulier
huishoudelijk fonds moeten zijn geweest voor het onderhoud van de vuurbaak en de
conservatie van het eiland.
De commissie kwam echter tot de conclusie dat het Enser-geld nimmer is geheven
voor de kosten welke steeds nodig zijn geweest voor de conservatie van het
eiland of om de schepen een veilige rede en schuilplaats te bezorgen. Uit dit
rapport kunnen we in ieder geval opmaken dat het Enser-geld, zeker op momenten
dat het nodig was, ontoereikend was voor de hoge en vooral onregelmatige kosten
voor dit onderhoud. Het duidt ook op een slecht beheer van de baten van het
Enser-geld, daar er in tijden van nood telkens een beroep gedaan moest worden
op de drie genoemde provinciλn.
De inkomsten
Vanaf 1645, dus vanaf het moment waarop het Enser-geld jaarlijks werd
'afgehoord' zoals de term luidde, is het totaalbedrag aan inkomsten 567.736
geweest. Dit is het nettobedrag, daar de belasting -zoals toen gebruikelijk was-
verpacht werd. Netto is overigens niet geheel terecht, want we moeten ook nog
het jaarlijkse ontvangersloon ad 70 per jaar daarvan aftrekken.
De opbrengst verschilde evenwel per jaar en per plaats. Kwamen er minder schepen
in een bepaald jaar, dan ging de pachtsom het volgend jaar omlaag, want niemand
wilde ook toen voor niets of met verlies werken. Viel in een ander jaar de
opbrengst weer mee, dan was er voldoende concurrentie om de pachtsom te doen
stijgen. Soms had een pachter een dermate grote strop dat hij kennelijk
insolvent werd. We lezen tenminste een enkele maal in de rekeningen dat een
gedeelte van de pachtsom werd afgeschreven.
In de zes havenplaatsen inden de pachters de vastgestelde stuivers per schip. In
de rekeningen werden de opbrengsten per plaats elk jaar nauwkeurig vermeld. Om
daarvan een indruk te geven hebben we een deel van de tabel hieronder
weergegeven.
In 1651 werd de belasting verhoogd tot 2 stuivers per schip. Daarna volgde in
1675 een verhoging tot 3 stuivers, om tenslotte in 1698 nog eens verhoogd te
worden tot 6 stuivers per schip. De reden van verhoging moeten we in verband
brengen met de oorlogstoestand waarin ons land en dus ook Overijssel zich in die
jaren bevond. In genoemde jaren hadden we oorlog met de Fransen.
Opvallend is de scherpe daling in de jaren 1666-1675. Hiervoor is als verklaring
aan te voeren dat de bijdrage van de voornaamste haven, Zwartsluis, kwam te
vervallen. In Zwartsluis mocht men toen de inkomsten besteden aan de vergroting
van de kerk en de reparatie van de toren. Het decennium 1746-1755 is ook een
slechte periode geweest. Met name 1747 en 1748 (niet in de tabel) waren
bijzonder magere jaren. Het lijkt waarschijnlijk dat de oorlogstoestand in
Europa (Oostenrijkse Successieoorlog 1740-48) daaraan debet is.
De bijdrage van Zwartsluis
%202.jpg "tabel opbrengsten")
Vanaf 1663 verviel de bijdrage van Zwartsluis. Dit vanwege een resolutie van
Ridderschap en Staten waarin bepaald werd dat Zwartsluis voorlopig voor een
termijn van zes jaar de bijdrage van het Enser-geld mocht behouden. In 1668
volgde nog een verlenging. Daarna nog een paar keer.
Uiteindelijk mocht Zwartsluis tot en met 1682 de bijdrage behouden, zij het
vanaf 1676 gedeeltelijk.
Hoeveel Zwartsluis nu in totaal voor zijn kerk en toren heeft ontvangen is niet
exact na te gaan, maar we kunnen toch een heel eind komen als we rekening houden
met het volgende:
- De pachtsom bedroeg in de jaren 1662 t/m 1667 gemiddeld 382 per jaar.
- In 1668 verdween Zwartsluis uit de rekeningen en dan missen we dus de exacte
bedragen. In 1682 dook de naam Zwartsluis weer op, nu voor een bedrag van
570. Het gemiddelde van de eerstgenoemde jaren bedroeg 382. In 1682 570.
Als we nu aannemen dat tussen 1667 en 1682 gemiddeld 470 aan pachtsommen
werd opgestreken, komt dat neer op 14 x 470 = 6580 gedurende deze jaren.
- Nog enkele correcties zijn nodig.
a. In de jaren 1676-78 dient de gedeeltelijke bijdrage van Zwartsluis aan het
Enser-geld te worden afgetrokken, zijnde 3 x 150.
b. 1679-81. Idem 3 x 200
c. De jaren 1672 en 1673 ontbreken geheel, dat is 2 x 470. In totaal moeten we
dus
1990 aftrekken
Nemen we de bedragen van punt 1 en 2 bij elkaar: 2294 + 6580 verminderd met
de 1990 van punt 3 dan komen we uit op 6884 als bedrag dat Zwartsluis mocht
houden.
Nog ιιn ding. Het is waarschijnlijk dat Zwartsluis ook de pachterswinst kreeg.
Zwartsluis kreeg immers het recht om de opbrengst van de schepen in haar haven
ten eigen bate aan te wenden. Het ligt dan voor de hand dat inning geschiedde
door een van haar stadsdienaren. De pachterswinst bedroeg ongeveer 10% en in
het onderhavige geval zou dat neerkomen op 688. Zo komen we op een totaal van
7572.
De instelling van het Enser-geld had ook ten doel de vuurbaak te onderhouden en dat kwam de
scheepvaart ten goede. In hoeverre de scheepvaart haar stuivers te haren bate
zag aangewend zullen we verderop zien. Hieronder volgt eerst een tabel die
betrekking heeft op de frequentie der scheepvaart in de zes Overijsselse havens
per decennium. De tabel is herleid, omdat hier en daar enkele gegevens
ontbraken.
Deze opbrengstentabel is gemakkelijk te herleiden tot een tabel voor het totaal
aantal schepen dat Overijssel aandeed, door de cijfers met 10% te verhogen en
dat te delen door 6 stuivers per schip. Wel komen we dan tot getallen bij
benadering, maar de afwijking zal niet groot zijn.
De meest opvallende zaken zijn de sterke schommelingen van Zwartsluis, de daling
van Blokzijl, terwijl ook Zwolle vrij sterke schommelingen vertoont. Daarnaast
valt op dat de omvang van de totale scheepvaart naar en van Overijssel in 150
jaar niet sterk fluctueerde. Ze vertoonde wel een zekere stijging. De toename is
van 1660 tot 1800 ongeveer 25%. Het verschil tussen het slechtste jaar (1641) en
het beste jaar (1700) bedraagt meer dan 40%.
De besteding van het Enser-geld
Het Enser-geld werd, zoals we zagen, ingesteld om hiermee het onderhoud van het
vuurbaken en de paalwerken tot bescherming van het eiland te kunnen bekostigen.
De bescherming van het eiland was gevraagd door de bewoners van Schokland zelf.
De Staten van Overijssel hadden bij resolutie in 1634 als zodanig besloten.
Uit de rekeningen moet nu blijken in hoeverre de opbrengst werkelijk voor dit
doel bestemd werd. Daartoe willen we eerst een aantal markante
uitgavenposten bezien, waarvan sommige wel en andere niet aan het
oorspronkelijke doel beantwoordden.
Onderhoudsmaterialen en arbeidslonen
Met name van de eerste jaren zijn de posten voor materialen en arbeidslonen
vrij schaars. Tot 1700 is het totaal aan hout, ijzer enz. alsmede arbeidslonen
slechts zo'n 1400. Na 1700 komen de grotere posten. In 1710 zien we een post
van een reparatie door Peter van Hoorn aan het eiland Ens voor 800 en in 1715
is aan Abr. Peteres betaald voor het 'eerste perceel van de nieuwe gemaakte
werken aan het eijlant Ens 725'.
In de periode 1700-1750 was het totaal aan onderhoudskosten 5600. In de
laatste periode van 1750-1800 waren de onderhoudskosten het hoogst. Totaal
omstreeks 16.000, waarbij we moeten bedenken dat voor reparatie en onderhoud
aan de huizen van de predikant, de schoolmeester, de vuurstoker en voor de kerk
alleen al meer dan 7.000 werd besteed. Overigens was dit wel een heel ruime
interpretatie van de post onderhoud zoals die verwoord was in de resolutie van
1634. Het overige werd dan daadwerkelijk besteed voor het onderhoud van de
vuurbaak en de paalwerken.
In totaal is er voor onderhoud van het eiland in de ruimste zin slechts 25.000
uitgegeven via het Enser-geld. Dit is ongeveer 4% van het totaalbedrag.
Brandstoffen voor de vuurbaak
Er komen diverse soorten brandstoffen voor in de rekeningen, die zoals het zich
laat aanzien niet allemaal besteed werden aan de vuurbaak. De posten turf en
'coecks' of zelfs gewoon 'brandstof beliepen tot 1698 slechts enkele tientallen
of hooguit enkele honderden guldens. Dergelijke bedragen doken in 1784 weer op
en dan met een duidelijke omschrijving, waaruit blijkt dat ze aan de vuurstoker
geleverd zijn, kennelijk voor privι-gebruik. Meestal ging het hier om turf.
Vanaf 1698 kwam bijna jaarlijks een fors bedrag voor met de omschrijving
'kooloen tot de vuurboete'. Het ging om bedragen variλrend van 1.000 tot zelfs
2.600. Meestal waren het Schotse kolen. De hoeveelheid werd vanaf 1724 ook
aangegeven en dat stelt ons in staat de prijzen in de loop der tijden met elkaar
te vergelijken. Daaruit valt dan op te maken dat de prijzen in de 18e eeuw aan
zeer sterke schommelingen onderhevig waren, variλrend van 46,50 tot 84 per
100 waag. In de tweede helft van de 18e eeuw kwam de prijs royaal boven de 100
met zelfs uitschieters tot 134 in 1758 en 144 in 1783 (vierde Engelse
oorlog!). Soms werden geen Schotse kolen, maar Luikse kolen gekocht, maar ook
die prijzen logen er niet om. Allemaal boven de 130. In 1800, toen alle handel
met Engeland stil lag moest er voor Brabantse kolen zelfs 155 betaald worden.
In totaal is er, zo blijkt uit de rekeningen, zo'n 130.000 aan kolen betaald.
Met het Enser-geld is ook steeds het dragersloon betaald. Gemiddeld kwam dat
neer op zo'n 7% extra. Dit betekent dus in totaal ongeveer 9.000.
Traktementen, salarissen en andere beloningen
Het meest rechtstreeks beantwoordend aan de oorspronkelijke bestemming van het
Enser-geld was het traktement van de vuurstoker. Deze post van 238 's jaars
kwam echter pas voor in de rekeningen vanaf 1752 toen daar stond: 'Jan
Noorwegen, jaartractement als vuurstoker en voor het onderhoud van de schuite'.
Tot 1800 was voor deze post in totaal 11.662 betaald. Het bedrag is nimmer
gewijzigd gedurende dit tijdvak. Min of meer rechtstreeks in relatie met
Schokland stond ook het traktement van de predikant ad 550 's jaars en
betaald sinds 1693. Ook dit traktement is niet gewijzigd. Wel werd het
traktement van de schoolmeester, dat in 1752 50 per jaar bedroeg, in 1765
plotseling verhoogd tot 125 per jaar. Het zij overigens bekend dat de
schoolmeester allerlei nevenbanen had ter verhoging van zijn inkomen, zoals
koster, doodgraver, voorzanger enzovoorts.
Sinds 1750 kwam ook het traktement van de vroedvrouw in de rekeningen voor en
wel voor 50 per jaar, later verhoogd via 75 en 100 tot 125 in 1800,
waarmee de 'wijze' vrouw gelijkelijk beloond werd met de schoolmeester. De
totaalbedragen van al deze salarissen bedroegen 66.808.
Verreweg het meeste geld is betaald aan de zogenaamde vaccatie- en daggelden.
Deze posten werden betaald via de klerk of 'camerbewaarder' en via de griffier.
Gezien de bedragen lijkt het meest waarschijnlijk dat dit geld respectievelijk
voor het personeel van de klerk of kamerbewaarder bestemd was, mogelijk wanneer
er een vergadering was van de Ridderschap en Steden, welke gewoonlijk tweemaal
per jaar plaatsvonden. De posten betaald via de griffier zullen dan bestemd
geweest zijn voor 'Hunne Ed. Mog', zelf als vaccatie- en daggeld. Uit de
rekeningen blijkt namelijk dat de twee maal per jaar voorkomende posten, die via
de griffier liepen, naar verhouding aanzienlijk hoger waren dan die vla de
klerk. In totaal ging het hier om een bedrag van 114.161. Al dat geld was
duidelijk niet bestemd voor Schokland maar voor de provincie.
Tenslotte komen we
nog de traktementen van de deurwaarder tegen (totaal 3.115), van diverse
'schrijfsalarissen' (totaal 5975), van de Rendant (beheerder van het Enser-geld), die het voor die tijd vorstelijke salaris van aanvankelijk 400
en later zelfs 600 opstreek. Resumerend kunnen we stellen dat de totaliteit
van al deze vormen van beloningen 41 % (!) van het Enser-geld uitmaken, waarvan
slechts 14% rechtstreeks aan Schokland ten goede kwam (gemeten in ruime zin).
Deze salarisposten bedroegen in de beginfase zelfs meer dan 50% per jaar.
Bijdragen in de generaliteitsuitgaven
Regelmatig werd ook Enser-geld uitgegeven aan allerlei generaliteitsdoeleinden.
Het zijn vaak merkwaardige posten. We noemen er een paar. In 1688: 'ds
Descordes, Fransch predikant voor desselfs twee dogters, met grote moeijlijkheid
uit Vranckrijk gevlugt en alhyr gekomen 100'. Waarschijnlijk was dit een
gevolg van de opheffing van het Edict van Nantes, waardoor Franse Hugenoten
opnieuw vervolgd werden. In 1692 kwam als bijdrage uit het Enser-geld een post
voor van de provinciale quota in de legerlasten ad 564. In 1701 nogmaals, nu
voor 347.
In 1721 en 1727 werd 1000 overgemaakt naar de landrentmeester van Holland om
als bijdrage te dienen voor diens 'comptoir' ten einde daarmee te betalen het
pensioen van de 'princesse van Nassouw'. Een grote som gelds, althans naar de
begrippen van het Enser-geld, werd in 1761 gevoteerd voor de barriθresteden (
3.578). Zo werd in 1763 7.000 voor de generaliteit betaald met als
omschrijving simpelweg: 'te strekken tot aflossinge van een somme van twee maal
100.000 op de quota deser provincie in de capitalen door de generaliteit
genegotieert'.
De totale bijdragen aan de Generaliteit vormden 3% van het geheel.
Kosten Ridderschap en Steden
Wanneer het Enser-geld wat ruim bij kas was werden er ook allerlei kosten mee
bestreden voor het provinciaal bestuur.
De meest regelmatige post was die voor de extra diensten van de Rendant op
landdagen. Eerst 50, later 100.
Verder komen we zeer uiteenlopende posten tegen, zoals die voor het schoonhouden
van het college te Zwolle, het vergulden van een spiegel en een serie nieuwe
armstoelen voor dit college.
Afgezien van de zeer vele kleine posten, die doorgaans ook ten dienste van de
provincie werden uitgegeven bedroeg het totaal van uitgaven voor de Ridderschap
en Steden 24.079; dat is ruim 4%.
Voor verpachtingen van het hoofdgeld en de cijnzen werd verder nog 9.266
uitgegeven en voor allerlei subsidies aan andere provinciale 'comptoirs' in
totaal 38.475.
Enkele curieuze posten
Niet vanwege de grote bedragen maar alleen vanwege de curiositeit noemen we nog
enkele uitgaven.
Zo werd in 1667 Enser-geld betaald aan Berend Stoffers voor het kruien van
teertonnen voor het college te Zwolle en aan de huizen van de Heren
Gedeputeerden om te vieren de vrede met Engeland.
In 1685 moest de voogd van de jonge Heren van Benthem salaris ontvangen. In de
rekeningen staat voor deze post 'defroyementen' 250.
Ook de armen van Zwolle werden af en toe geholpen met Enser-geld.
Overigens is bekend dat op Schokland vrijwel alleen maar armen woonden. Er is
echter niets bekend over een post voor de armen van Schokland.
Intussen werd voor de weldadigheid betracht aan de Franse vluchtelingen na het
opheffen van het Edict van Nantes in een 'opmerkzaam royale bui' Enser-geld
betaald... In hoeverre dit in de uitgaven van weldadigheid van de Hoog Ed. Heren
zelf bespaard heeft vermeldt de historie niet.
Paalwerken en zeewering rond Schokland
Hoewel het niet mogelijk is om uit de stukken van het Enser-geld een
totaalbedrag te berekenen voor het hele onderhoud, blijkt wel uit de incidentele
begrotingen en prijsopgaven dat het om gigantische bedragen ging.
De gebeurtenissen van na 1800
In 1804 werd begonnen met de aanleg van een stenen dijk ter vervanging van het
door de paalworm aangetaste kistpaalwerk.
Hoewel dit misschien tijdelijk een verbetering was bleek dit paalwerk op den
duur niet bestand tegen de stormvloeden van 1824 en 1825.
In 1824 werd 2 km dijk weggeslagen. Aan herstel viel niet te denken. Wel beval
Waterstaat herstel van de paalscherm bij de vuurbaak, maar in februari 1825
volgde opnieuw een storm met springvloed. Weer werd er veel verwoest. De dijk
raakte ernstig beschadigd.
Na deze ramp moest de vuurtoren worden vernieuwd. De dijk aan de westkust werd
vervangen door een stenen oeverwerk van 5-6 m breedte, maar deze bleek veel te
laag.
Het laatste grote project dateerde van 1837. Waterstaat trok toen 17.000 uit
voor vernieuwing en vergroting van de haven van Emmeloord. Bedoeld was om de
toegang voor 300 schepen veilig te stellen, maar de haven slibde dicht en vroeg
veel onderhoud, zo'n 9000 per jaar. Het moest de welvaart van de bevolking van
Schokland verhogen. Daar is niets van terecht gekomen. Integendeel. Verdere
verarming voor de eilandbewoners was niet meer te voorkomen Een volgende
stormvloed zou het leven van de laatste 600 inwoners bedreigen. Mede om die
reden werd het eiland bij KB van 4 juli 1859 ontruimd.
Cornelis Alfred Groenewold
Bron:
De Vriendenkring, Cultuur Historisch Tijdschrift voor Flevoland, 41e jaargang
nr.2 Zomer 2001, pag. 31-43.
Zie voor het Ensergeld ook:
E. Vroom, Het Ensser-geld. Bijdrage tot de geschiedenis van de scheepvaart op de
Zuiderzee. In: Verslagen en Mededeelingen van de Vereeniging tot Beoefening van
Overijsselsch Regt en Geschiedenis, 63e stuk, 148, p.168-180.
Historicus Cornelis Alfred Groenewold, geboren in Stadskanaal op 25 maart 1945,
overleed op 21 december 2012 in Hattem.
We danken zijn weduwe mevrouw Groenewold-Steenhuis voor de toestemming tot
plaatsing van zijn artikel op deze site.
www.schoklanddoordeeeuwenheen.nl