Meer dan ooit wordt er over de drinkwaterproblematiek gesproken. Watermanagement is zelfs een koninklijke aangelegenheid geworden.
In veel landen is al sprake van een nijpend probleem; water is immers onontbeerlijk voor de gezondheid van de mens. Jaarlijks sterven naar schatting zes miljoen kinderen wegens het drinken van water dat besmet is met bacteriën, eitjes en/of larven van parasieten. In de 19e eeuw had men van dat besmettingsgevaar nog geen weet.
In de literatuur over Schokland is maar weinig te vinden over het drinkwater. Zo staan er in het negen jaar geleden gepubliceerde standaardwerk van A.J. Geurts slechts enkele regels over de drinkwatervoorziening <1>. Gezien de tijd van verschijning alleszins verklaarbaar. We proberen uit bronnen en literatuur wat meer gegevens bij elkaar te sprokkelen.
Vastelandseiland
Schokland is veel later dan bijvoorbeeld Urk een eiland geworden. Tot in de late Middeleeuwen was het door een veenrug met het vaste land verbonden <2>. Het Flevomeer was aanvankelijk klein en het water was zoet. Drinkwater werd, zoals elders in Nederland, vooral verkregen door het opvangen van regenwater en het scheppen van oppervlaktewater. De invloed van het zoute zeewater bleef lange tijd beperkt tot het meer noordelijke deel van de later ontstane Zuiderzee.
Resten van een put op de Zuidert.Van der Heide maakt in een van zijn boekjes over Schokland <3> melding van opgravingen waarbij diepe welputten werden aangetroffen tot op het pleistocene zand. Sommige waren voorzien van een houten wandbekleding en van laat-middeleeuwse ouderdom. In de tijd dat er nog geen sprake was van verzilting zal het op deze wijze verkrijgen van water waarschijnlijk mogelijk zijn geweest.
Pas aan het eind van de 16e eeuw gaat de verzilting een rol spelen en wordt het steeds moeilijker om door middel van putten het zoete grondwater te bereiken.
Het oppervlaktewater kon vanwege het zoutgehalte voordien al niet meer als drinkwater gebruikt worden. Voor de schoonmaak zal het brak geworden water geen al te grote problemen hebben gegeven. De bewoners van het inmiddels tot eiland geworden gebied werden meer en meer afhankelijk van het regenwater. Dat water was eeuwenlang niet of nauwelijks verontreinigd. De kwaliteit werd vaak minder door vervuilde daken, verwaarloosde putten, regenbakken of tonnen.
De pastoor en een regenton
Dat er omstreeks 1800 regentonnen op Schokland stonden kunnen we lezen in het dagboek van pastoor Doorenweerd. De pastoor bleek zijn parochianen op vele terreinen des levens te begeleiden, ook op het terrein van de opvoeding. Daar mankeerde volgens de pastoor nogal wat aan. Een bijna dodelijk ongeval met een regenton is de gerede aanleiding voor een opvoedkundige les.
’Men kan het als een groot gebrek der opvoedinge aanzien dat de kinders hier door den tijd te laat opblijven en langs straat speelen. Het gevolg is dat zij ’s morgens den besten tijd verslaapen. Als blijk van kinderlijke onvoorzichtigheid kan men ’t aanzien, dat Jannetje, de dochter van Dubbeld Derks, den 15 dezer op het hoofd in de waterton schoot en bijna verdronken zou zijn’. De pastoor had zich zorgen gemaakt over de 8-jarige Jannetje Dubbels Veen, die het avontuur in de ton had overleefd. Zij overleed op 14 maart 1835 <4>.
Over regenbakken spreekt de pastoor niet. Maar ze waren er wel. De bekende 19e eeuwse auteur over Schokland, Gregorius Mees, beschreef de woonterpen, die met koemest waren verhoogd. ’Dat dit werkelijk zoo plag te geschieden, is bewezen bij het graven van regenbakken, wanneer men digt opeengepakte koemest heeft gevonden.’<5>
Meijlinks bezoek aan Schokland
In 1858 reisde Meijlink vanuit Kampen naar Schokland, nog juist voor de ontruiming dus. Hij liet een interessant reisverhaal na <6>, waarin hij zich distantieerde van de veelal te negatieve berichtgeving over het eiland. Alsof er van Schokland niets goeds kon komen. In bepaalde kringen werd, aldus Meijlink, zelfs verteld dat de Schokkers hun drinkwater van het vaste land moesten halen.
Rechts:
plattegrond van de in 1834 gebouwde pastorie en kerk (2a-2b) en van de
oude pastorie en kerk (1a-1b) die werd afgebroken. De toen gebouwde
kerk staat nog steeds op de Middelbuurt! Door de nieuwbouw moest de
armenbak aan de zuidzijde (I) verplaatst worden. De predikant kreeg ook
wat meer luxe en privacy door de verplaatsing van de regenbakpomp naar
het pomp- of washok in de hoek van pastorie en kerk(ll).Meijlink ontzenuwt het verhaaltje door erop te wijzen dat alleen bij langdurige droogte ’de Schokker-beurtman het water uit den Ketel inlaadt en medebrengt’. Het gebeurt dus slechts bij uitzondering. Normaal wordt regenwater gebruikt, ’dat door velen in daartoe opzettelijk gemetselde bakken wordt opgevangen, terwijl aan de kerken op Ens en Emmeloord bijzonder grote bakken, armenbakken genaamd, gemaakt zijn, welks water men jaarlijks verpacht, gemiddeld voor 24 gulden, en dat dan door den pachter weder verkocht wordt tegen 2!4 cent de gang, of 2 emmers. In den winter laat men zee-ijs ontdooijen, dat een zoet en zeer goed drinkwater oplevert.’ Aldus de mededeling van Meijlink.
De watervoorziening op Schokland verschilt waarschijnlijk niet veel van die op Urk, waar aan de zijgevels en aan de achtergevel van de huizen houten goten waren aangebracht, vanwaar het water via vergaarbakken met een pijpje door de gevel naar de regenbak in het achterhuis stroomde <7>.
Of de Schokkerin Marretje Kwakman, de fictieve hoofdpersoon in het door Riet Rijs bedachte verhaal - een leuk verhaal overigens - werkelijk brak water heeft moeten drinken valt te betwijfelen <8>. Zouden de Schokkers ook nog eens van hogerhand zijn gestraft met brak regenwater?
Kerken en water
In de traditie van veel godsdiensten, ook in die van de christelijke kerk, speelt water een belangrijke rol. We denken aan het wijwaterbekken, de wijwaterkwast en het water in het doopvont. Water werd niet alleen gezien als bron van leven, maar was tevens het symbool van reiniging. Het evangelie, de blijde boodschap, werd zelfs met ’levend water’ vergeleken. Op Schokland was voor de kerken in verband met de watervoorziening nog een extra taak weggelegd. Zij werden belangrijke waterleveranciers. Pastorie en kerk waren, zowel op de Middelbuurt als op Emmeloord, met leien en/of pannen gedekt. Dat was op Schokland een bijzonderheid omdat vrijwel alle huisjes een rieten dak hadden. Zo’n rieten dak is, in het bijzonder als er sprake is van slecht onderhoud, minder geschikt voor het zuiver houden van het water. Nog belangrijker was waarschijnlijk de grote omvang van de kerkelijke daken en een beter onderhoud van de goten. Over de manier waarop dat water van de kerk op de Middelbuurt werd opgevangen zijn heel precieze gegevens te vinden in het in 1833 opgemaakte bestek voor de bouw van de nieuwe kerk.<9>
De nieuwe kerk werd iets anders gesitueerd dan de oude, afgebroken kerk. Daardoor moest ook de wateropvang aan de noord- en zuidzijde van de kerk gewijzigd worden. (Zie bijgevoegde plattegrond). De pomp op de regenbak aan de noordzijde moest verplaatst worden naar de nieuwe aanbouw die zich in de hoek van pastorie en kerk bevond. Vanaf het dak aan de noordzijde stroomde het water naar het ’platje’ van de aanbouw, waarin zich een aanrecht, een pomp met put en een ’secreet’ (w.c.) bevond. De zojuist genoemde aanbouw werd ook wel pomp- of washok genoemd. Het opgevangen water was bestemd voor de domineesfamilie. Aan de zuidkant liep het water eveneens naar een ’platje’, vanwaar het naar de zogenaamde ’armenbak’ stroomde. Deze aanbouw is in gereconstrueerde vorm thans weer aanwezig; de aanbouw aan de noordzijde is jammer genoeg nooit meer in ere hersteld. De naam ’armenbak’ ontstond doordat de opbrengst van het water in de armenkas - beheerd door de diaconie - werd gestort. De diakenen verkregen op deze wijze een vaste financiële basis voor de ondersteuning van hulpbehoevenden.
Het ging om een jaarlijks bedrag, dat door de huurder van het pomphok werd afgedragen. Deze pachter was op zijn beurt weer waterverkoper. Alles wat hij meer verkocht dan het door hem betaalde bedrag aan huur was zijn verdienste<10>.
In het reglement voor het schoonmaken der kerk (circa 1855) wordt de ’armenbak’ ook nog met name genoemd. In artikel 6 stond dat de schoonmaker maandelijks recht had op een paar emmers water. ’Hij zal aanspraak hebben op 20 emmeren water uit den arme[n]bak’.<11> Uit die mededeling blijkt dat het drinkwater op de Middelbuurt toch niet zo schaars is geweest.
R.K. kerk op Emmeloord
Uit het bestek van de in 1842 op Emmeloord gebouwde R.K. kerk <12> blijkt dat ook daar voorzienigen waren voor de opvang van het regenwater. Kerk en pastorie bevonden zich zuidelijk van waar nu de lichtwachterswoning staat.
De plattegrond van het kerkgebouw op Emmeloord was heel anders dan die van de hervormden op de Middelbuurt. Ook hier was weliswaar sprake van de bouw van kerk en pastorie onder één dak, maar hier vormden zij een rechthoek van bijna 25 bij 9 m (de kerk was 17,20 m, de pastorie 7,60 m lang).
Door die forse lengte kon veel water worden opgevangen, want aan beide zijden hing een dakgoot. In het midden van iedere zijde was een loden pijp bevestigd, die 80 cm boven de grond eindigde in een gemetseld putje, vanwaar het water naar de regenbak in de kelder stroomde. De kelder bevond zich onder de pastorie en had anderhalf-steens dikke muren, met aan de binnenzijde enkelsteens penanten met een breedte van 60 cm. Tegen deze muren werd nog eens een beklamping van een halve steen aangebracht van ’beste vlakke regenbakklinkers’.
De vloeren van kelder en regenbak bestonden uit drie lagen platte klinkers en nog een extra rollaag. De regenbak werd afgesloten met een gemetseld stenen gewelf. Een zeer degelijke waterkelder dus! Historisch interessant vanwege de nauwkeurige beschrijving van een waterkelder. Meijlink vermeldde dat de armen ook hier van de opbrengst van het water profiteerden. Bevestiging in andere bronnen werd niet gevonden. We kunnen voor zeker aannemen dat het uit de kelder afkomstige water ook werd gebruikt als wijwater in de kerk en ten behoeve van de gemeenteleden. Het werd dan door de pastoor in flessen afgegeven en meegenomen naar huis. Maar, zoals gezegd, of de armen ook baat hebben gehad van de waterkelder op Emmeloord is niet gebleken.
Dagelijks
kwam toen, tot vervoer van levensmiddelen enz. op Schokland een 50tal
Urkers aan, waaronder de meesten poklijders in hun huis hadden, en
velen zelven de versche sporen der pokken op ’t gelaat
vertoonden. Die Urkers sliepen dikwijls bij hunnen Schokker kennissen.
Daarbij kwam, dat eene op Schokland gehuwde Urker vrouw, die niet
ingeënt was, na een bezoek op Urk, terwijl zij in hevigen graad de
pokken had, naar Schokland werd vervoerd. In weerwil van alle
raadgeving sliepen wegens armoede hare twee ingeënte kinderen bij
haar. Noch die kinderen, noch een enkele inwoner werd, trots allen
omgang met de Urkers, door de pokken aangetast’.